AI ĐẶT TÊN CHO PHỐ PHƯỜNG HÀ NỘI? (Việt Dũng)

Cụ Trần Văn Lai.

       Chuyện là trong một lần ngồi tán dóc với nhau, thời xưa lũ nhóc chúng tôi gọi là ngồi “Bốc phét”, bọn trẻ trong khu tập thể bỗng nhiên đặt câu hỏi và cũng là câu đố với nhau: “Ai đặt tên cho phố phường Hà Nội?”. Đứa thì bảo: “Tên phố có sẵn từ xưa, nay người ta cứ thế mà gọi”, đứa thì tỏ vẻ am hiểu: “Sao lại có sẵn tên phố từ xưa được. Ngày xưa làm gì đã có phố Trần Phú, đường Điện Biên Phủ?”… Vậy là nổ ra một cuộc tranh cãi, thế rồi một đứa lớn hơn thách đố: “Đứa nào sau một tuần mà trả lời được câu hỏi này thì sẽ được cả hội mình chiêu đãi một chầu kem Tràng Tiền đến phát chán thì thôi”. Giải thưởng hấp dẫn quá, nhiều đứa về hỏi anh, chị, có đứa hỏi cả cha, mẹ nhưng có phải ai cũng trả lời được câu hỏi đó đâu. Thế là một hôm chúng tôi rủ nhau làm một cuộc “thám hiểm” vào khu phố cổ, tụ tập ở Cột đồng hồ (đầu phố Nguyễn Hữu Huân), cả lũ đi bộ xuôi đường Trần Quang Khải ra đến Ô Quan Chưởng, vào phố Hàng Chiếu, rồi ra Hàng Buồm, Mã Mây, Hàng Bạc, Lương Ngọc Quyến, Tạ Hiện, Hàng Ngang, Hàng Đào… Lúc về mệt quá, cả bọn rủ nhau ra quán kem Hàng Vôi, dốc hết túi nọ, túi kia ra, tự chiêu đãi nhau mỗi đứa một que kem một hào.

       Tuy nhiên, đối với bản thân tôi, câu hỏi: “Ai đặt tên cho phố, phường Hà Nội” vẫn ám ảnh tôi mãi và chỉ đến khi sắp tốt nghiệp đại học, tình cờ tôi tìm được trong thư viện trường quyển sách nói về lịch sử Thăng Long – Hà Nội, theo đó tôi được biết: Sau khi Thực dân Pháp chiếm đóng Hà Nội, Tổng thống Pháp khi đó là ông Carnot, ký sắc lệnh thành lập thành phố Hà Nội vào ngày 19 tháng 7 năm 1888. Thành phố Hà Nội được quản lý bởi một Đốc lý người Pháp thuộc Thống sứ Bắc Kỳ. Từ năm 1902, Hà Nội trở thành thủ đô của toàn Liên bang Đông Dương (gồm Việt Nam – Lào – Campuchia). Thành phố được quy hoạch có ảnh hưởng xu thế của một đô thị kiểu phương Tây, có khu phố nội thành với những đường phố được bố trí quanh các khu phố, giao nhau ở ngã tư theo kiểu bàn cờ. Cùng với quá trình khai thác thuộc địa của người Pháp, Hà Nội cũng được mở rộng và phân chia thành 8 khu phố. Những người quản lý thành phố tiến hành đặt tên cho các đường phố và các công viên của Hà Nội. Các phố trong khu phố cổ vốn đã có tên từ trước (thời nhà Nguyễn), thường vẫn được dùng theo tên gọi cũ, nhưng được ghi bằng tiếng Pháp, như Rue de la Soie (Phố Hàng Đào), Rue des Pipes (phố Hàng Điếu), Rue des Saumures (phố Hàng Mắm), rue des Paniers (phố Hàng Bồ)… Phần lớn các phố mới đặt tên là ở khu phố Tây được lấy tên những người Pháp như: các đời Toàn quyền Đông Dương (Ernest Constan, Paul Bert, Bonhour, Chavassieux, Paul Doumer...); các tướng, sĩ quan Pháp tham gia đánh chiếm Hà Nội  (Badens, Francis Garnier, Henri Rivière, Carreau...); các Đốc lý Hà Nội (Parreau, Beauchamp, Halais, Morel, Duvillier, Eckert...); các cố đạo (Alexandre de Rhodes, Puginier, Père Dronet, Landais, Lecornu ...); kiến trúc sư (Hébrard); nhà nhiếp ảnh (Dieulefils); nhà khoa học nhân văn (Gustave Dumoutier, Bonifacy ...); bác sĩ (Pasteur, Calmette)… Cũng có một số phố dùng chữ Việt, mang tên các danh nhân Việt Nam như: Trần Hưng Đạo, Lê Lợi, Lý Thường Kiệt, Lê Quý Đôn, Mạc Đĩnh Chi, Nguyễn Công Trứ, Nguyễn Du, Nguyễn Khuyến, Nguyễn Trãi, Đào Duy Từ… Và cả tên các Vua, quan nhà Nguyễn như: Gia Long, Đồng Khánh, Phạm Phú Thứ, Hoàng Cao Khải... một số phố lấy địa danh cũ của Hà Nội để đặt tên như: Sông Tô Lịch, phố Tô Tịch, Gia Ngư, Bạch Mai…

Gà Hàng Cỏ.

Phố Hàng Nón xưa.

Ô Quan Chưởng.

Ngã tư Ngô Quyền - Tràng Tiền.

          Sau khi Nhật đảo chính Pháp (9/3/1945), tháng 4 năm 1945, chính phủ thân Nhật Trần Trọng Kim được thành lập. Ngày 20/7/1945, Nhật giao lại các thành phố Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẵng cho người Việt quản lý về mặt hành chính. Bác sĩ Trần Văn Lai (1894 – 1975) được chính phủ mới mời ra làm Đốc Lý Hà Nội. Trong thời gian ngắn ngủi gần 1 tháng trước ngày nổ ra Cách mạng tháng Tám (1945) do Việt Minh lãnh đạo, bác sĩ Trần Văn Lai trên cương vị Đốc lý Hà Nội đã làm được hai việc rất có ý nghĩa: Việc thứ nhất là các giấy tờ, sổ sách tại Tòa Đốc lý Hà Nội được dùng tiếng Việt để ghi chép; Hai là ông đã tiến hành đổi lại các tên đường phố và công viên tại Hà Nội. Để thực hiện việc thứ hai, bác sĩ Trần Văn Lai đã cho thành lập Hội đồng xét về việc đổi tên các phố và công viên của thành phố Hà Nội.

       Các tên phố mang tên người Pháp trước đó, nay được mang tên các danh nhân Việt Nam như: Ngô Quyền, Đinh Tiên Hoàng, Lý Thái Tổ, Lê Thái Tổ, Lê Thánh Tôn, Trần Nhân Tôn, Quang Trung…; các tướng đã chỉ huy chống quân xâm lược như Trần Hưng Đạo, Lý Thường Kiệt, Nguyễn Trãi, Trần Nhật Duật, Phạm Ngũ Lão, Hoàng Diệu, Nguyễn Tri Phương...; Các nhà lãnh đạo khởi nghĩa chống Pháp như Hoàng Hoa Thám, Phan Đình Phùng, Nguyễn Trung Trực, Nguyễn Thái Học, Lương Ngọc Quyến, Nguyễn Trường Tộ, Đội Cấn... Các chí sĩ yêu nước như Phan Chu Trinh, Phan Bội Châu... Các nhà thơ nổi tiếng: Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Đoàn Thị Điểm, Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu...  Đặc biệt, phố Nguyễn Du hình thành do sự sát nhập của ba phố cũ là Dufourcque - Halais – Riquier trở thành một trong những phố dài, đẹp và thơ mộng nhất ở Hà Nội. Các tên phố phường của Hà Nội xưa được trả lại tên cũ bằng tiếng Việt như Hàng Đường (Sucre), Hàng Than (Charbon), Hàng Quạt (Éventails), Hàng Đậu (Graines), Hàng Chĩnh (Vases), Hàng Bông (Coton)... Kể cả các phố đã bị lấy tên Pháp thì nya được trả lại tên cũ như các phố Hàng Trống (Jules Ferry), Hàng Chuối (Beylier), Hàng Hương (Joffre), Hàng Khay (Paul Bert)...

        Các vườn hoa trong thành phố cũng được đổi tên như: Vườn Bách Thảo đổi thành Lam Sơn, vườn hoa Paul Bert đổi thành Thăng Long, vườn hoa Hàng Đậu đổi thành Chi Lăng, vườn hoa Cửa Nam đổi thành Tây Sơn, vườn hoa trước Phủ Toàn quyền đặt tên là Ba Đình, vườn hoa cạnh Phủ Toàn quyền đặt tên là Văn Lang, vườn Erkert đổi thành Lãng Bạc, vườn hoa Con Cóc đổi thành Hồng Đức, vườn hoa Đài kỷ niệm lính Khố xanh đổi thành Thọ Xương, vườn Hébrard đổi thành Kính Thiên, Place Négrier  gọi là Đông Kinh Nghĩa thục... Các vườn Pasteur và Alexandre de Rhodes vẫn để nguyên tên cũ. Cầu Paul Doumer gọi là Cầu Long Biên.

        Ngày 19/8/1945, dưới sự lãnh đạo của Việt Minh, nhân dân Hà Nội khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi. Ngày 2/9/1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập, Hà Nội trở thành Thủ đô của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Bác sĩ Trần Duy Hưng (1912 - 1988), được Chính phủ cách mạng giao làm Chủ tịch Ủy ban Nhân dân Thành phố Hà Nội. Ngay trong những ngày đầu mới thành lập, mặc dù Chính phủ còn phải tập trung lãnh đạo toàn dân tiến hành những công việc lớn như: “Diệt giặc đói, diệt giặc dốt, diệt giặc ngoại xâm”, nhưng việc xóa bỏ những “vết tích của chế độ cũ” là tên đường phố là một việc cần phải làm ngay.

       Dưới chính thể dân chủ nhân dân, với tri thức và tầm nhìn khoa học, tôn trọng lịch sử Thăng Long – Hà Nội, ông Trần Duy Hưng - Chủ tịch UBND thành phố Hà Nội đã giữ lại hầu hết các tên đường phố được Đốc lý thành phố trước đây là ông Trần Văn Lai cho đặt, ít sửa đổi. Ngày nay, trong công cuộc Đổi mới, hội nhập ngày càng sâu, rộng với thế giới, Hà Nội đã được mở rộng và đổi mới đến kinh ngạc, nhiều đường phố, nhiều Quận mới đã được thành lập. Tuy nhiên, nếu bạn là người của Hà Nội xưa một thời, hay là người yêu thích lịch sử Thủ đô, thì mỗi khi đi trên những con đường tấp nập của khu phố cổ, hay dạo bước trên những đường phố cũ (khu biệt thự Pháp) rợp bóng cây xanh, chúng ta cũng nên biết đôi chút về quá trình thay đổi của tên đường phố Hà Nội theo dòng chảy lịch sử và cũng hết sức biết ơn những người đã có công đặt tên cho phố phường của Thủ đô ngàn năm văn hiến.

Và nói đến phố phường Hà Nội, nhiều thế hệ người Tràng An còn lưu truyền bài thơ xưa nổi tiếng “Hà Nội ba mươi sáu phố phường”:

             Rủ nhau chơi khắp Long Thành,
             Ba mươi sáu phố rành rành chẳng sai.
             Hàng Bồ, Hàng Bạc, Hàng Gai,
             Hàng Buồm, Hàng Thiếc, Hàng Bài, Hàng Khay.
            Mã Vĩ, Hàng Điếu, Hàng Giầy,
            Hàng Lờ, Hàng Cót, Hàng Mây, Hàng Đàn.
            Phố Mới, Phúc Kiến, Hàng Than,
            Hàng Mã, Hàng Mắm, Hàng Ngang, Hàng Đồng.
           Hàng Muối, Hàng Nón, Cầu Đông,
           Hàng Hòm, Hàng Đậu, Hàng Bông, Hàng Bè, 
           Hàng Thùng, Hàng Bát, Hàng Tre,
           Hàng Vôi, Hàng Giấy, Hàng The, Hàng Gà.
           Quanh đi đến phố Hàng Da,
           Trải xem phường phố thật là cũng xinh.
           Phồn hoa thứ nhất Long Thành,
           Phố giăng mắc cửi, đường quanh bàn cờ.
           Người về nhớ cảnh ngẩn ngơ,
           Bút hoa xin chép vần thơ lưu truyền.

 

-------*--------

Chú thích ảnh:

        -01: Đốc lý Hà Nội trước CM tháng Tám (1945), ông Trần Văn Lai.

         -02: Hình ảnh phố phường Hà Nội xưa (phố Trành Tiền; phố hàng Nón; Ga Hàng Cỏ; Ô Quan Chưởng xưa)