Sau
khi về cơ bản đã bình định được Việt Nam, lại phải tăng cường bóc lột thuộc địa
để bù đắp cho “mẫu quốc” bị kiệt quệ sau cuộc đại chiến 1914 - 1918, thực dân
Pháp bắt đầu công cuộc “khai thác thuộc địa lần thứ hai”. Họ phát triển thêm
giao thông đường sắt, đường thủy và đường bộ, triệt để khai khoáng và xây dựng một
số ngành công nghiệp nhẹ thu lợi nhanh như tơ lụa, chế biến gỗ…, lập nhiều đồn
điền, đặc biệt là các đồn điền cao su. Về mặt chính trị, chính quyền thực dân, chí ít là số người có đầu óc, cũng
hiểu ra rằng: không thể cai trị theo lối cũ. Song song với việc dùng bạo lực
đàn áp, Albert Sarraut (toàn quyền Đông Dương 1911 - 1914, 1917 - 1919) chủ
trương “khai hoá”, “chinh phục bằng văn hoá”. Họ cho bầu Hội đồng dân biểu, đặt
ra một Nha học chính Đông Dương thuộc phủ Toàn quyền và bộ Học ở triều
đình Huế, thành lập Hội đồng
cải lương học chính bản xứ. Dưới áp lực của phong trào Duy tân họ chấp nhận vào
Ban tu thư sách giáo khoa một số quan lại người Việt có tư tưởng canh tân như cử
nhân Hoàng Đạo Thành (thân phụ của nhà văn hóa Hoàng Đạo Thúy), tiến sĩ Tổng đốc
Đỗ Văn Tâm (đồng học của Lương Văn Can), phó bảng Tuần phủ Đoàn Triển (người đề
xuất chương trình giáo dục tân học và tự xây tư thục tân học ở làng Tả Thanh
Oai quê ông năm 1906, trước cả Đông kinh nghĩa thục). Cuối cùng, họ đã thực sự
tiến hành cải cách giáo dục, đáp ứng phần nào những yêu cầu do các nhà Nho duy
tân đề xuất như: dùng tiếng Việt và chữ quốc ngữ ở cấp sơ học (3 năm đầu của bậc tiểu học), duy trì việc dạy
chữ Hán song song với Pháp ngữ, đưa sử địa Việt Nam vào chương trình giáo dục…
Về mặt tư tưởng xã hội, đó là thời kỳ có thể tạm gọi bằng
thuật ngữ “hậu Đông Kinh nghĩa thục”,
bởi tuy ngôi nghĩa thục trung ương trên phố Hàng Đào chỉ hoạt động được 7 tháng
thì bị đóng cửa; từ 1908 đến 1913 những người sáng lập và cộng tác viên lần lượt
bị bắt bớ tù đày, nhưng ảnh hưởng của tư tưởng khai sáng thay vì bạo động non
– “khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh” – do các lãnh tụ phong trào Duy
tân-Đông Kinh nghĩa thục khởi xướng thì tác động sâu rộng và dài lâu hơn nhiều.
Vốn được chuẩn bị bởi những cơ sở văn hoá - xã hội rộng khắp của tầng lớp “Nho
sĩ bình dân” (danh xưng do nhà văn hoá Nguyễn Khắc Viện đề xuất, đối lập với
“Nho sĩ quan lại”) trong các làng xã, phường thôn từ nửa thế kỷ trước[1], lại nhờ có được một đường lối “giáo dục quốc dân” thực
sự mang tính cánh mạng là thay nền giáo dục Nho học cổ hủ cốt đào luyện “thần
dân bù nhìn chỉ biết làm theo lệnh trên”, bằng một sách lược tân học văn minh
(“Văn minh tân học sách”) “khai dân
trí”, “chấn dân khí” nhằm đào tạo những công dân biết độc lập suy nghĩ và tự
hành động[2], - cho nên Đông Kinh nghĩa thục trong nhiều thập kỷ sau vẫn
tác động mạnh mẽ và sâu sắc đến mọi trào lưu tư tưởng trong xã hội Việt Nam thuộc
địa-nửa phong kiến. Dưới bề mặt sinh hoạt
xã hội bình lặng, khắp đô thị và nông thôn vẫn ngầm tuôn các mạch tư tưởng dân
tộc dân chủ mà ĐKNT đã kịp khơi thông: từ đền Ngọc Sơn giữa Hà Nội đến tận chùa
Nhã Nam ở Cần Thơ người ta vẫn giảng những bài Đạo Nam kinh thấm đậm hồn
duy tân: Hợp đoàn thể, Khuyến nông, Khuyến
công, Khuyến thương, Khuyến nữ học…; tu sĩ Thiều Chửu Nguyễn Hữu Kha, cháu
nội của cụ Cử trưởng ban tu thư ĐKNT Nguyễn Hữu Cầu, vẫn mở lớp dạy chữ quốc ngữ,
soạn và in sách quốc ngữ truyền bá đạo lí dân tộc và khoa học thường thức để
phát không cho dân nghèo[3]…
Khác với
tầng lớp nho sĩ hủ lậu và nông dân bảo thủ sau lũy tre làng, các giai tầng xã hội
mới, nảy sinh cùng cuộc khai thác thuộc địa lần thứ hai, như công nhân, phu đồn
điền, tiểu thương, một số nhà tư sản dân tộc mà tiêu biểu nhất ở Bắc Kỳ là Bạch
Thái Bưởi, và đặc biệt là tầng lớp học sinh, sinh viên, nhanh chóng hấp thụ các
tư tưởng dân chủ-dân quyền nên đã dám “độc lập suy nghĩ và tự hành động”, tập hợp
lực lượng và phản ứng mạnh mẽ trong các cuộc đấu tranh đòi giảm án tử hình Phan Bội Châu (1925),
truy điệu và để tang Phan Châu Trinh, đòi thả nhà yêu nước Nguyễn An Ninh
(1926). Bắt đầu hình thành các tổ chức chính trị sơ khai dưới hình thức các
nhóm tập hợp xung quanh một số tờ báo uy tín hay nhà xuất bản như: tờ
tiếng Pháp Chuông rè (Nguyễn An
Ninh), những tờ tiếng Việt: Hữu
Thanh (của Trung - Bắc nông, công, thương hội, từ 1921 do Ngô Đức Kế từ Côn
Đảo về làm chủ bút), Tiếng Dân (từ
1927 do Huỳnh Thúc Kháng nắm, Võ Nguyên Giáp tham gia), các nhà sách Nam đồng thư xã (Hà Nội), Cường học thư xã (Sài Gòn), Quan hải tùng thư (Huế)…đã phát
hành nhiều sách tiến bộ.
Đó là cái bối cảnh khi Chánh mật thám Marty ra tay thu phục
Phạm Quỳnh nhằm hướng trào lưu dân tộc dân chủ đòi canh tân vào quỹ đạo của
chính quyền bảo hộ. Họ chọn cách phù hợp nhất trong tình thế mới là sáng lập
năm 1917 tờ Nam Phong tạp chí và
giao cho Phạm Quỳnh làm Chủ nhiệm kiêm Chủ bút, trợ cấp hàng tháng 600 đồng
Đông Dương, to hơn cả lương Thượng thư bộ Học của “Cụ Thượng Phạm”sau này[4].
Là người thông minh, ông Phạm Quỳnh không thể không thấy thâm ý của Chánh mật thám Louis Marty. Vậy nhằm
mục đích gì học giả họ Pham nhận hợp tác với y?
Ngay trên số đầu của tạp chí Nam Phong, Chủ bút họ Phạm viết rằng ông “thể (tức thể theo, dựa theo
- VTK) cái chủ nghĩa khai hoá của Chính
phủ [mà] biên tâp những bài bằng quốc văn (xin chú ý: quốc văn nêu đầu
tiên! - VTK), Hán văn, Pháp văn để giúp sự
mở mang tri thức, gìn giữ đạo đức trong quốc dân An Nam, truyền bá các khoa học
Thái Tây, nhất là tư tưởng học thuật Đai Pháp, bảo tồn quốc tuý của nước Việt
Nam, cùng bênh vực quyền lợi người Pháp, người Nam trong trường kimh tế” (Nam Phong, số 1 tháng 7 - 1917). Ông ý thức sâu sắc rằng “đương buổi mới cũ giao nhau, cái tư tưởng quốc
dân chưa biết lấy gì làm chuẩn đich” thì cái sứ mệnh cao cả của nhà báo và của
báo chí là “gây một mối tư tưởng tình cảm chung, mưu cho nước nhà sau này được
cường mạnh vẻ vang, có ngày được mở mày mở mặt với thế giới…” (Nam Phong, số 17, tháng 11/1918).
Vậy “chuẩn đích” tư tưởng nhà báo Phạm Quỳnh muốn hướng đạo
cho quốc dân là gì? Trong bài phát biểu năm 1922 mà ở trên chúng tôi gọi là
“Tuyên ngôn tự chủ văn hoá”, ký giả Phạm Quỳnh đã khôn ngoan mượn lời lẽ của một
học giả Pháp để nói thẳng với chư vị viện sĩ Hàn lâm Đại Pháp rằng: “Trong tình
hình thế giới hiện nay, sự thống trị chính trị của một dân tộc này đối với một
dân tộc khác, dù là văn hoá kém hơn, chỉ có tính tạm thời. Không một cộng đồng
dân cư nào còn chịu được nữa cảnh bị bảo
hộ. Một dân tộc chỉ cần có một chút ý thức về mình thôi, thế là nó liền
mong muốn được tự chủ. Không cách
gì hoà giải nổi một dân tộc biết rõ là mình bị áp bức với một chính quyền ngoại
bang” (VTK nhấn)[5]. Trước đó 2 năm, trong bài viết “Độc thư cứu quốc (mừng các ông tân khoa trường đại học)”, hướng tới
thế hệ trí thức trẻ nước Việt, ông đặt ra trước họ cái nhiệm vụ chính ông đang
thực hiện bằng tờ báo của mình: “…Người ta học là vị chân lí, vị nhân loại, ta học nên vị nước trước nhất, sự học của ta phải là cái học cứu
quốc vậy” (Nam Phong, số 36,
tháng 6 - 1920).
Rõ ràng ông Chủ bút Nam
Phong tạp chí không có ý định hạn chế trong phạm vị mấy điều cải lương nhỏ
giọt của “mẫu quốc Đại Pháp” mà nuôi hoài bão “thể cái chủ nghĩa khai hoá” của chính quyền bảo hộ để làm đại sự
- kế
tục trong tình thế mới đường lối “khai dân trí”, “chấn dân khí” nhằm cứu nước của
Duy tân-Đông Kinh nghĩa thục. Vậy sao có thể quy kết chụp mũ là ông “chỉ phục
vụ chính sách nô dịch của thực dân’, “làm tay sai, bán nước”?!
Từ 1917 đến 1932, suốt 15 năm, tức hơn nửa cuộc đời hoạt động xã hội của mình ông Phạm Quỳnh toàn
tâm toàn ý với Nam Phong, biến nó
thành cơ quan ngôn luận uy tín nhất đương thời. Trong hơn 2 nghìn bài đăng trên
tờ tạp chí này của 164 tác giả, thì có đến gần 1/3, viết bằng quốc ngữ, Hán tự
và Pháp văn, là của một tác giả Phạm
Quỳnh, với những bút danh Thượng Chi, Hồng Nhân, và về sau lại thêm Hoa Đường -
thảy đều nhắc nhở đến miền đất quê hương ông, từng mang các địa danh Thượng Hồng
(phủ), Hồng Nhân (lộ), Hoa Đường (xã). Nội dung các bài viết của ông thể hiện một
tinh thần yêu quý kiên định nền văn hiến dân tộc Đông phương mấy nghìn năm và một
kiến thức bách khoa uyên bác về Tây phương hiện đại.
Về khảo luận:
học giả Phạm Quỳnh đã viết nhiều bài giới thiệu tư tưởng dân quyền-dân chủ Tây
Âu và các bài phê bình văn học Pháp (Tư tưởng Keyserling; Lịch sử và học
thuyết Voltaire; Lịch sử và học thuyết Rousseau; Lịch sử và học thuyết
Montesqieu, Văn học nước Pháp; Một nhà văn tả thực: Guy de Maupassant;
Descarrtes tổ triết học nước Pháp; Lịch sử và học thuyết Berson; Văn minh luận;
Đông Á- Tây Âu, hai văn minh có thể dung hoà được không?; Bàn phiếm về văn hoá
Đông Tây, v.v). Khi viết khảo luận, ngoài mục đích khai dân trí Việt Nam
đương thời về các vấn đề tự do, dân chủ, nhân quyền, đấu tranh chống lại chế độ
thực dân áp bức bóc lột và phong kiến v.v…, học giả họ Phạm chủ tâm giới thiệu thuật ngữ khoa học, chú ý thể hiện bút pháp và văn phong Tây
phương hiện đại trong các lĩnh vực học thuật, chính luận, phê bình khảo cứu ...
là những văn phong còn non kém trong Quốc ngữ.
Về dịch thuật:
ông đã dịch một số tác phẩm như Phương pháp luận (Descartes); Sách
cách ngôn (Epictete); Đời đạo lý (P. Carton), Le Cid, Horace
(Corneille); Thơ Baudelaire, v.v. Đối với chủ đích của Nam Phong tạp chí dịch thuật không đơn
thuần là giới thiệu văn hoá, văn minh phương Tây mà còn là biện pháp hữu hiệu góp phần bổ sung từ vựng và góp phần hình thành văn
phong ngôn ngữ văn hoá Việt. Nhằm mục đích đó mỗi số Nam Phong đều có bảng từ
vưng, liệt kê và giải thích các từ mới dùng để độc giả có thể tra cứu.
Về văn du ký:
Có thể nói, Phạm Quỳnh là người khai sáng con đường cho một thể loại văn học
mới trong tiếng Việt - văn du ký, tuỳ bút, ký sự, phóng sự, ghi chép. Trong
những chuyến du ngoạn danh lam thắng cảnh đất nước và viễn du sang Pháp, sang
Lào, ký giả Phạm Quỳnh đều để lại những bài du ký nổi tiếng một thời, ngày nay
đọc lại vẫn lí thú về cảnh quan và tình người như: Mười ngày ở Huế, Một
tháng ở Nam kỳ, Trẩy chùa hương, Pháp du hành trình nhật ký, Du lịch xứ Lào,
v.v.
Với vốn am hiểu chữ Hán của mình,
Phạm Quỳnh có nhiều bài khảo cứu đặc sắc về Phật giáo (Phật giáo lược khảo)
và Nho giáo (Khổng giáo luận). Phật giáo lược khảo
có thể xem như một giáo trình đại cương về Phật học, trong đó học giả Phạm
Quỳnh đã trình bày vấn đề theo phong cách khoa học của phương Tây, ông đã giới
thiệu vấn đề phật giáo bắt đầu từ Phật tổ sự tích đến Phật lý uyên
nguyên và kết luận bằng phần Phật giáo lịch sử.
Tuy
nhiên, sở dĩ Nam Phong tạp chí trở thành diễn đàn uy tín dẫn đạo được quốc dân
trong “buổi giao thời ”, ấy là nhờ vị Chủ nhiệm
kiêm chủ bút Phạm Quỳnh có tinh thần tự chủ văn hóa đã tuyên ngôn rõ ràng, có học vấn thông kim bác cổ, có nhân cách kẻ sĩ đàng hoàng,
lại có tài tổ chức, nên đã tập hợp được một đội ngũ trên trăm rưởi tác gỉả tài
ba thuộc đủ khuynh hướng xã hội-chính trị, nhưng đều là những cây bút nghiêm
túc và xuất sắc, từ các bậc đàn anh từng tham gia Đông Kinh nghĩa thục như Phạm
Duy Tốn, Dương Bá Trạc, các tác gia tiên phong trên văn đàn đương thời như nữ
sĩ Tương Phố (bài thơ Giọt lệ thu), kịch gia Vũ Đình Long, tiểu thuyết gia Nguyễn
Tường Tam, đến lớp hậu sinh có tư tưởng cấp tiến như sáng lập viên Việt Nam Quốc
dân đảng Phạm Tuấn Tài và đảng viên Cộng sản tương lai Lê Mạnh Trinh. Nhận định
về vai trò khai
sáng của Nam Phong, nhà văn Vũ Ngọc
Phan viết từ năm 1943: “Nhiều thanh niên trí thức đã có thể căn cứ vào những bài
trong Nam Phong tạp chí để bồi bổ cho
cái học còn khiếm khiếm khuyết của
mình. Thậm chí còn có người lấy Nam Phong
mà thâu thái được tạm đủ tư tưởng học thuật Đông - Tây. Muốn hiểu được những vấn
đề của đạo giáo muốn biết văn học sử cùng học thuật tư tưởng nước Tàu, nước Nhật,
nước Pháp, muốn đọc thi ca Việt Nam từ đời Lý - Trần cho đến nay, muốn hiểu
thêm lịch sử nước Nam, tiểu sử các đấng danh nhân nước nhà, muốn am hiểu các vấn
đề xã hội Âu Tây và cả học thuyết của các nhà
hiền triết cổ |Hy - La, chỉ đọc kĩ Nam Phong cũng có thể hiểu được”[6].
Làm nên thành công kì vĩ đó chính là
nhờ học giả Phạm Quỳnh đã nắm chắc khâu
then chốt trong công cuộc khai sáng cứu quốc mà các bậc tiền bối ở Đông
Kinh nghĩa thục đã đề xuất, đã bắt đầu thực thi, nhưng sớm bị ngăn chặn do nôn
nóng, thiếu khôn khéo đối với chính quyền bảo hộ. Khâu then chốt, “đường” thứ
nhất trong 6 đường (tức chủ trương) Đông Kinh nghĩa thục đề xướng ở tài liệu
cương lĩnh của mình – Văn minh tân học
sách, là: phổ biến, phát triển chữ
quốc ngữ.
“Mục đích dạy chữ Quốc ngữ trong đường lối giáo dục
quốc dân của ĐKNT rõ ràng khác về căn bản với chủ trương dạy chữ Quốc ngữ
của thực dân Pháp, cũng khác cả các chương trình cải lương giáo dục của chính
quyền bảo hộ và Nam triều, khi nó chỉ được dạy làm phương tiện giao dịch thông
thường, đủ đáp ứng những yêu cầu làm nô bộc cho ngoại bang để vinh thân phì
gia. Các cụ đã vạch trần tim đen của cái thứ chữ Quốc ngữ “thông ngôn” đó: nó tất
dẫn đến cái “vạ chết lòng”, cái xác còn đó nhưng cái tâm hồn dân tộc Việt thì
không còn. Chữ Quốc ngữ phục vụ triết lý giáo dục giải phóng, khai dân chí, chấn
dân khí phải là “hồn trong nước”:
Chữ
quốc ngữ là hồn trong nước,
Phải đem ra tính trước dân ta,
Sách Âu-Mỹ, sách Chi-na
Chữ nào nghĩa ấy dịch ra tỏ tường”[7]
[1] Tham khảo: Vũ Thế Khôi – Hội Hướng Thiện đền Ngọc Sơn,
một cơ sở văn hoá - xã hội sâu xa của phong
trào Duy tân - Đông Kinh nghĩa thục. - Đã
thông báo vắn tắt bằng tiếng Pháp (sử dụng p.p.) tại phiên họp chiều trong ngày
đầu tiên của hội thảo quốc tế nhân 100 năm Đông Kinh nghĩa thục, họp tai Đại học
Provence (Pháp), 3 – 5/5/2007; bản tiếng Pháp in trong sách Vietnam - le moment moderniste,
Publications de l’Université de Provece 2009, tr. 79 - 93; toàn văn bản tiếng Việt có thể tìm đọc trên
các mạng Talawas; dongtak.net (mục Đông tác giao lưu); lichsuvn.com; vanhien.vn; tóm lược: Từ hội Hướng Thiện đền Ngọc Sơn đến trường Đông Kinh
nghĩa thục. - Tạp chí Xưa và Nay, số 283, tháng 5 - 2007.
[2] Tham khảo: Vũ Thế Khôi – Tính cách mạng trong đường lối “giáo dục quốc
dân” của Đông Kinh nghĩa thục. -Bài đã công bố ở hội thảo khoa học quốc tế “Đổi
mới giáo dục đại học Việt Nam, hai thời khắc đầu thế kỷ” tổ chức ở Đại học Hoa
Sen TP Hồ Chí Minh ngày 18 - 12 - 2008; đăng trong Kỷ yếu cùng tên, NXB Văn hóa
Sài Gòn & Đại họa Hoa Sen - 2009, tr. 67 – 88; có thể tìm đọc toàn văn trên
các trang mạng: hocthenao.vn; dongtac hncity. Org; event.hoasen.edu.vn
[3]
Tham khảo: VũThế Khôi – Cư sĩ Thiều Chửu với nền giáo dục bình dân. - Tạp chí
nghiên cứu Phật học, số 4 - 2002.
[4] Thủ đoạn “đỡ đầu” vì mục đích thu phục nhân tài người Việt,
sau này Marty từng có thời áp dụng đối với cả những người như Đặng Thai Mai, Võ
Nguyên Giáp… Thu phục được hay không, đến mức độ nào là chuyện khác.
[5] Phạm
Quỳnh: Tiểu luận. Viết bằng tiếng Pháp
trong thời gian 1922 - 1932. Phạm Toàn giới thiệu và biên tập. – NXB Tri Thức,
Hà Nội 2007, tr.410.
[6] Vũ
Ngọc Phan: Nhà văn hiện đại. - Dẫn theoTS Nguyễn Văn Khoan: Phạm Quỳnh, một góc
nhìn. – NXB Công An Nhân Dân 2011, tr. 31.
[7]
Tham Khảo Vũ Thế Khôi: Tinh thần cách mạng…, tài liệu đã dẫn trên.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét