Vấn nạn Giáo dục: Nguyên nhân và Hậu quả (Nguyễn Quang Dy)

“Người ta không thể giải quyết được vấn đề bằng chính tư duy đã tạo ra nó” (Albert Einstein)

Tôi dùng chữ “vấn nạn” cho dễ nghe, chứ các chuyên gia giáo dục lâu nay dùng chữ “khủng hoảng” để mô tả thực trạng giáo dục hiện nay. Thực ra câu chữ không quan trọng lắm, khi mọi người đã thấy rõ bức tranh toàn cảnh. Nếu vấn nạn giao thông, hay vấn nạn y tế, có thể gây ra “đột tử” cho hàng trăm sinh mạng, thì vấn nạn giáo dục có thể gây ra “đẳng tử” (chết từ từ) cho một thế hệ (về dân trí). Vậy cái chết nào nguy hiểm hơn?

Vòng tròn luẩn quẩn

Không có chủ đề nào được bàn luận nhiều và lâu như chủ đề giáo dục. Hàng năm, cứ đến mùa thi cử, như “đến hẹn lại lên”, cả nước lại ồn ào tranh cãi về thi cử và tuyển sinh, để rồi năm sau vẫn lặp lại như cũ, với một bức tranh đa dạng hơn, và tồi tệ hơn. Năm này qua năm khác, 5 năm, 10 năm, 20 năm, hay lâu hơn nữa, như một cái vòng tròn luẩn quẩn.

Năm nay có một cháu nhỏ 12 tuổi bạo mồm gọi giáo dục là “thối nát”, và một bạn trẻ bạo gan đeo biển “học sinh không phải là chuột bạch” đứng bên cổng Bộ Giáo Dục chụp ảnh để đưa lên mạng. Có người đòi thay bộ trưởng giáo dục, hoặc thay cục trưởng khảo thí. Thực ra thay bộ trưởng giáo dục nhiều lần rồi, ông nào lên cũng hứa hẹn và chém gió rất ghê, nhưng đâu lại vào đấy. Thay người mà không đổi mới cơ chế và tư duy thì cũng vô nghĩa.

Tôi nhớ cách đây lâu lắm rồi, có một vị lãnh đạo cao cấp (hình như là cố thủ tướng Phạm Văn Đồng đáng kính) đã có một nhận xét đầy ấn tượng là “chất lượng giáo dục nước ta rớt nhanh như nhảy dù”. Eo ôi! Không biết bây giờ dù đã rớt đến đâu? Việt Nam có rất nhiều trường đại học nhưng tại sao chẳng có lấy một trường nào lọt được vào danh sách được xếp hạng trong khu vực? Câu chuyện tụt hậu về kinh tế (bao nhiêu năm so với các nước khác) chẳng lẽ không liên quan gì đến tụt hậu về chất lượng giáo dục và đào tạo?

Câu chuyện bạo lực học đường, bạo lực xã hội, đâm chém nhau ngày càng man rợ như thời nguyên thủy, chẳng lẽ không liên quan gì đến dân trí và văn hóa, giáo dục? Tôi nhớ cách đây không lâu, các vị phụ huynh đáng kính đã đạp đổ cổng trường Thực nghiệm để xông vào xin học cho con. Hình ảnh độc đáo đó (không khác gì cảnh tấn công Cung điện Mùa đông thời cách mạng Nga) cần phải đưa vào Guinness Book of World Records. Đó là nhân quả.  

Tại sao nhiều sách có ích cho dân trí thì bị kiểm duyệt và cấm đoán, trong khi những sách nhảm nhí có hại (như dạy trẻ đi trên thủy tinh vỡ) thì được xuất bản? Nói đến giáo dục là nói đến dân trí, văn hóa, đạo đức, tinh thần. Suy thoái về kinh tế, tụt hậu về công nghệ (hard power) có thể phục hồi trong một hai chục năm, nhưng suy thoái về dân trí, văn hóa, đạo đức, tinh thần (soft power) thì phải mất một hai thế hệ (hoặc không bao giờ). Nhân nào thì quả ấy!

Bất cập và phân liệt

Không phải chỉ có ngành giáo dục, mà ngành nào cũng vậy, giống như hài kịch đầu năm khi “các táo quân” lên trời báo cáo thành tích (nói về vấn nạn của ngành mình). Nhưng chỉ kêu ca, phê phán và đổ lỗi cho nhau, thì không thể thay đổi được nguyên trạng. Một xã hội hay một nền kinh tế bất cập, chẳng ăn nhập gì với nhau, thì không thể hội nhập, mà chỉ phân liệt (dysfunctional). Năm nay, tại Diễn đàn Kinh tế Mùa thu, như “đến hẹn lại lên”, các chuyên gia kinh tế hàng đầu lại lên tiếng phê phán thực trạng đáng lo ngại của nền kinh tế, (xin trích dẫn):   

 “Không nên nói nguy cơ tụt hậu vì chúng ta đã tụt hậu rồi… Năng lực hội nhập rất là kém… Chỉ khoảng 30% doanh nghiệp hiểu đôi chút về hội nhập…” (Nguyễn Đình Cung)

“Người Việt Nam chém gió trong nước rất giỏi. Lãnh đạo còn chém gió giỏi hơn bọn tôi. Nhưng ra nước ngoài thì hầu hết là im hơi lặng tiếng…” (Võ Trí Thành)

“Thằng đàm phán cứ đàm phán, còn thằng ở nhà chẳng chuẩn bị gì cả…” (Trương Đình Tuyển).

“Chủ động hội nhập là nói cho vui thôi… Chỉ có doanh nghiệp nhỏ thì hạm đội thuyền thúng không thể nào ra khơi được… Một nền kinh tế bất ổn mà chúng ta cứ ham rẻ ôm lấy TQ tức là ôm lấy cái bất ổn…” (Trần Đình Thiên)

Nhưng có một điều nữa đáng buồn là các chuyên gia kinh tế chỉ phê phán sự bất ổn về thể chế (không sai), nhưng không đề cập đến bất ổn về nguồn nhân lực (không đủ). Với định hướng nhầm lẫn (bên trên), với dân trí thấp (bên dưới), với văn hóa chụp giật (của các nhóm lợi ích) thì lấy đâu ra nguồn nhân lực chất lượng cao để hội nhập quốc tế? Trung Quốc đã cất cánh về kinh tế vì cách đây hơn 20 năm, họ đã quyết liệt đầu tư lớn cho giáo dục đại học, đặc biệt là các trường đứng đầu (như Thanh Hoa, Bắc Kinh) để đạt đẳng cấp quốc tế (world class). Ngoài việc đổi mới thể chế, thì nâng cao chất lượng nguồn nhân lực là yếu tố sống còn để phát triển.

Nói như vậy để thấy sự bất cập trong cơ chế quản trị đất nước. Thằng nào biết việc thằng ấy. Tao nói tao nghe, mày nói mày nghe. Chẳng ăn nhập gì với nhau. Có ông giáo dục nào đến dự Diễn đàn Kinh tế Mùa thu không? Các nhà kinh tế, các nhà hội nhập có “đặt hàng” với các nhà giáo dục không? Tại sao 40% sinh viên tốt nghiệp không có việc làm, hoặc không làm được việc? Chẳng lẽ suy thoái và tụt hậu về kinh tế không liên quan gì đến ngành giáo dục – đào tạo. Chẳng lẽ suy thoái và khủng hoảng về đạo đức và nhân cách, tình trạng vô cảm và bạo lực đến mức báo động hiện nay trong xã hội không liên quan gì đến ngành giáo dục, hay ngành văn hóa tư tưởng? Từng ngành đã yếu, sự phối hợp giữa các ngành lại càng yếu. Cơ chế quản trị nhà nước đã bất ổn, nhưng tình trạng dân trí càng bất ổn hơn. Ông Trần Đình Thiên phán, “hội nhập là nói cho vui thôi” (cũng đúng), vì chẳng có thằng nào nghiêm túc cả (trừ việc kiếm tiền cho mình). 

Hãy thử xem lại một ví dụ về “cải cách giáo dục” (như case study):  

Đề án Ngoại ngữ Quốc gia 2020

Năm 2008, Bộ Giáo dục tổ chức đối thoại trực tuyến với thái độ rất cầu thị, thừa nhận sai lầm trong chương trình dạy ngoại ngữ lâu nay và hứa sẽ cải tổ. Phó Thủ tướng Nguyễn Thiện Nhân đã ký quyết định số 1400/QĐ-TTg, ngày 30/9/2008, duyệt kinh phí 10,000 tỷ đồng (trời phật ơi!) cho “Đề án dạy và học ngoại ngữ trong hệ thống giáo dục quốc dân giai đoạn 2008 – 2020” (gọi tắt là Đề án Ngoại ngữ Quốc gia 2020). Chương trình này theo “khung chuẩn châu Âu” (tại sao?) để đến năm 2020 “đa số thanh niên Việt Nam có đủ năng lực ngoại ngữ, biến ngoại ngữ thành thế mạnh phục vụ sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước…” (thật à?). Nếu quả đúng như vậy, thì Việt Nam sẽ vượt Singapore là cái chắc!

Trong khuôn khổ triển khai đề án quốc gia đó, các tỉnh tranh thủ “tát nước theo mưa”.  Ví dụ, Long An duyệt chi 437 tỉ đồng, Kon Tum duyệt chi 135 tỉ đồng, Đà Nẵng duyệt chi 140 tỉ đồng. Không biết vì sao lại cần ngần ấy kinh phí, chẳng khác gì phong trào xây tượng đài. Nghệ An đã đầu tư nhiều tỉ đồng cho 8 phòng học ngoại ngữ theo kiểu chuyên dụng (mà không thực sự cần). Sau 7 năm (kể từ khi ký duyệt) hay 5 năm kể từ khi bắt đầu triển khai giai đoạn hai (2011-2015), bức tranh toàn cảnh về đề án này dần dần lộ rõ, làm dư luận rất bức xúc về tính hiệu quả, thậm chí nhiều người đặt nghi vấn về động cơ và sự lãng phí khi triển khai đề án. Theo các chuyên gia, cách dạy và học ngoại ngữ của đề án này “không giống ai”, cả giáo viên lẫn học sinh đều không muốn tham gia chương trình thí điểm dạy và học tiếng Anh nhàm chán này. 

Trong khi đó, trẻ em người Mông ở Sa Pa học nói tiếng Anh nhanh hơn, có nhiều đứa nói lưu loát, mà không có lớp học, không có kinh phí, không có sách giáo khoa, không có giáo viên, mà chỉ học lỏm qua tiếp xúc với khách du lịch. Không phải chỉ có trẻ em, mà cả người lớn cũng học nói tiếng Anh để giao tiếp với khách quốc tế, và làm hướng dẫn du lịch. Nghe nói, người Mông hiện nay nói tiếng Anh sõi hơn là nói tiếng Kinh. Phải chăng người Mông đang hội nhập quốc tế nhanh hơn học sinh Hà Nội, mà chẳng cần Đề án Ngoại ngữ Quốc gia nào giúp.

Một ví dụ khác là bạn Võ Thị Mỹ Linh (sinh 1989). Để học tiếng Anh, Mỹ Linh đã đi du lịch (tới Nepal), để học qua thực tế cuộc sống (constructionism) và qua giao tiếp với người nước ngoài (international exposure). Mỹ Linh còn bạo gan gửi thư cho Bộ trưởng Bộ GD&ĐT, để góp ý về cách dạy và học tiếng Anh. Cô gái trẻ nhận xét, “Để dạy học sinh Việt Nam hiểu tiếng Anh, các nhà soạn sách giáo khoa Việt Nam đã soạn ra những đoạn hội thoại chẳng có ý nghĩa gì và bắt học sinh học đoạn hội thoại đó để ứng dụng như một con vẹt…”

Mỹ Linh chia sẻ quan điểm, “Nhưng tôi không đổ lỗi tôi dốt tiếng Anh là tại Bộ trưởng hay tại giáo dục Việt Nam. Tôi không có thói q

...