BẠCH THÁI BƯỞI – ÔNG VUA TÀU THỦY VIỆT NAM - (Việt Dũng tổng hợp)

         Bạch Thái Bưởi (1874-1932) là khuôn mặt doanh nhân nổi tiếng của đất Việt trong những thập niên đầu thế kỷ XX. Lịch sử sẽ còn nói nhiều về ông, một nhân vật làm rạng danh cho giới doanh nhân xứ An Nam thuộc Pháp những năm đầu TK XX. Nói đến lịch sử kinh doanh vận tải đường sông của xứ An Nam, có lẽ không ai trong giới sử học, hay nghiên cứu về kinh tế đất nước không nhớ đến tên tuổi của Chúa sông Bắc Kỳ, vua tàu thủy Việt Nam là ông Bạch Thái Bưởi. Ngày ông qua đời (22-7-1932), trên tạp chí Đông Thanh, Ứng Hòe - Nguyễn Văn Tố đã đánh giá về ông: “Bậc anh hùng kinh tế thứ nhất trong kinh tế giới nước nhà”.

Cuốn sách về cụ Bạch Thái Bưởi.

      1-  Người mang một tinh thần mới, tinh thần tự tôn dân tộc vào thương trường.

       Bạch Thái Bưởi sinh năm 1874, trong một gia đình nông dân nghèo, họ Đỗ tại làng An Phúc, tỉnh Hà Đông (nay thuộc TP Hà Nội). Cha ông mất sớm, nên ông phải giúp mẹ sinh sống bằng nghề bán hàng rong. Lúc ấy có một nhà phú hào họ Bạch thấy ông thông minh, lanh lợi, nên nhận làm con nuôi và đổi lại họ Bạch, nhờ đó, ông có cơ hội ăn học. Bạch Thái Bưởi được đi học chữ quốc ngữ và chữ Pháp. Rồi ông xin làm chân ký lục (nhân viên thư ký) cho một hãng buôn người Pháp ở phố Paulber (nay là phố Tràng Tiền, Hà Nội), sau đó ông lại sang làm với một hãng thầu công chánh. Qua thực tiễn, ông có những kinh nghiệm bước đầu của công việc kinh doanh. Nhân có hội chợ Bordeaux ở Pháp, Phủ Thống sứ Bắc Kỳ đã chọn ông sang để làm nhiệm vụ giới thiệu những mặt hàng triển lãm đến từ xứ An nam thuộc Pháp. Thời gian lưu lại tại “mẫu quốc”, ông đã có cơ hội nhìn tận mắt, sờ tận tay những sản phẩm của văn minh phương Tây, nhất là trong cung cách làm ăn, quản lý sản xuất, tổ chức kinh doanh của họ…

       Khi về lại nước nhà, Bạch Thái Bưởi quyết định thôi việc ở hãng, lao vào thương trường, chấp nhận cạnh tranh song phẳng với người Hoa, người Pháp. Dưới thời Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer (1896 – 1902), khi người Pháp xúc tiến việc mở đường sắt nối liền Nam – Bắc xứ An Nam, nhận thấy nhu cầu tà-vẹt gỗ rất lớn, Bạch Thái Bưởi dốc hết vốn liếng dành dụm bấy lâu hùn với một người Pháp vào việc nhận thầu cung cấp tà-vẹt cho công trình. Suốt 3 năm ròng, ông lùng khắp rừng sâu, lũng thấp tìm cho được gỗ thật bền, thật tốt để đáp ứng yêu cầu, gây uy tín với người Pháp. Sau vụ làm ăn này, ông được số tiền lời trên mấy vạn.

       Sau đó, ông xin phép mở dịch vụ cầm đồ ở Nam Định. Xưa nay, cầm đồ là lĩnh vực mà người Tàu độc quyền thao túng. Để cạnh tranh với họ, ông phải đem tất cả tài tổ chức, kinh nghiệm ra đối phó. Nhân viên toàn người Việt, lại ăn nói, cư xử nhã nhặn, tiền chịu lời phải chăng, cho nên dù bị nhà cầm quyền làm khó dễ đủ điều, thương khách người Hoa chờ ông vỡ nợ… nhưng khách hàng của ông vẫn ngày một đông.

        Thừa thắng, ông dấn bước vào việc thầu thuế chợ ở Vinh (1906-1913), ở Nam Định (1906-1909), ở Thanh Hóa (1907-1909). Ngành in ấn vốn là nghề hoàn toàn mới lạ đối với ông, nhưng khi thấy xã hội có nhu cầu, ông vẫn bỏ tiền ra mở “Công ty in và Xuất bản Bạch Thái Bưởi” (sau là Đông Kinh ấn quán), xuất bản tờ “Khai hóa nhật báo” nhằm cổ động phong trào thực nghiệp ở nước ta.

Các nhà tư sản dân tộc ngày đó.

Cảnh Hải Phòng thuở cụ Bạch.

       Chắc chắn rằng, trong sự nghiệp của mình, Bạch Thái Bưởi có chịu ảnh hưởng nhất định của phong trào Duy Tân, Đông Du. Tinh thần doanh nghiêp, như lịch sử đã chứng minh, đó là tinh thần yêu nước, thể hiện bản lĩnh của người Việt Nam, cạnh tranh với thương nhân nước ngoài, chứ chưa phải thu lợi là chính.

       Những thập niên đầu thế kỷ XX, phong trào xây dựng hợp thương, nông hội, thương hội… từ xứ Quảng Nam lan tỏa ra đến cả nước. Nguyễn Văn Xuân nhận xét: “Từ hợp thương đến học hiệu, thực sự đây là một phong trào nhân dân chưa hề thấy ở Việt Nam trước đó. Nhờ tinh thần hợp tác chặt chẽ của sĩ phu có tâm huyết, nêu gương cho cả nước học kinh doanh mà kinh tế mỗi ngày lên vùn vụt… Và khi Phan Châu Trinh rời Quảng Nam ra Hà Nội (1907) cùng các đồng chí thành lập Đông Kinh Nghĩa Thục và các cơ sở kinh tế khác ở đất Bắc thì có thể nói khắp dải Trung Bắc đã phấp phới lá cờ Duy Tân, lá cờ Minh xã, nghĩa là công khai hóa mọi tổ chức, mọi hoạt động” (Xem Phong trào Duy Tân và tinh thần doanh nghiệp trong tuyển tập Chuyện thời chúng ta sống, NXB Tri thức, Hà Nội, 2007, trang 225).

        Năm 1926, Phan Châu Trinh qua đời tại Sài Gòn, từ xứ Bắc, Bạch Thái Bưởi gửi vào câu đối viếng:

        - Bốn ngàn năm nước cũ đương cuộc đổi thay. Cờ thực nghiệp, trống tân dân. May mắn thay một gánh non sông, rết có nhiều chân mừng cũng nhảy.

       - Sáu mươi tuổi thân già bao phen hiểm trở. Chí Ngu công, hồn tinh vệ. Đau đớn nhẽ nửa đêm mưa gió, tằm tuy hết ruột vẫn còn vương.

“Cờ thực nghiệp, trống tân dân…tằm tuy hết ruột vẫn còn vương” chính là tấm lòng, ước nguyện của doanh nhân họ Bạch.

       2- Trở thành Vua sông biển Đông Dương.

Cảnh Nhà Rồng, Sài Gòn.

       Năm l909, với vốn liếng, kinh nghiệm làm ăn trong những năm qua, ông Bạch Thái Bưởi quyết tâm lao vào một lĩnh vực kinh doanh mới: vận tải đường sông. Chính từ đây, ông vươn lên đỉnh cao trong sự nghiệp kinh doanh, trở thành “Vua sông biển Đông Dương” và là một trong “tứ đại gia” lừng lẫy thời đó.

        Đầu tiên, Bạch Thái Bưởi thuê lại ba chiếc tàu Phi Phụng, Phi Long, Khoái Tử Long của một người Pháp là R.Marty vừa hết hạn hợp đồng kinh doanh. Ba chiếc tàu của ông chạy hai tuyến Nam Định-Hà Nội và Nam Định-Bến Thủy.

       Vào nghề vận tải sông nước, lĩnh vực kinh doanh béo bở đang là thế độck quyền của người Pháp và người Hoa, ông phải đương đầu với các đối thủ có thế lực mạnh, lại giàu kinh nghiệm hơn nhiều lần. Đặc biệt là việc ông cạnh tranh quyết liệt với người Hoa. Giới Hoa thương lúc đầu rất ngạc nhiên khi thấy một người Việt dám lao vào vùng “cấm địa” của họ. Về sau, họ mới lo sợ, hợp lực với nhau để loại trừ ông. Cuộc tranh đua rất căng thẳng: ông hạ một giá, họ hạ hai giá; ông đãi khách uống trà, họ thết khách thêm bánh ngọt. Giá tàu từ Nam Định lên Hà Nội: trước là 40 xu, nay còn 5 xu… So với các thương gia người Hoa, tình thế của ông thật nguy ngập, mướn ba chiếc tàu, mỗi tháng trả 2.000 đồng, mà mỗi chuyến chỉ thu được 20 đồng.

       Chính lúc cực kỳ nguy ngập đó, Bạch Thái Bưởi đã sử dụng thế mạnh tinh thần. Ông vận động, kêu gọi mọi người ủng hộ công cuộc kinh doanh của người Việt, với hình ảnh “Ta về ta tắm ao ta”. Ông tung ra những đoàn diễn thuyết trên các bến tàu, nêu rõ những thiệt thòi của người Việt, cổ xúy cho tinh thần đồng bào đùm bọc lấy nhau . Bạch Thái Bưởi còn treo một cái ống trên tàu, để ai thấy việc làm của ông là đáng khuyến khích, bỏ tiền vào, giúp cho chủ tàu đỡ phần lỗ, đủ sức cạnh tranh. Kết quả hành khách đều bỏ tàu Hoa mà đi tàu Việt. Cuối cùng nhờ vậy ông đã thắng. Đội tàu của ông không những vượt qua sóng gió mà còn lớn mạnh, được bổ sung bằng những đội tàu của công ty Pháp, Hoa bị phá sản như: Marty d’Abbadie, Desch Wanden… Năm 1915, ông còn mua lại xưởng đóng và sửa chữa tàu của R.Marty.

        1916, ông chuyển trụ sở hãng vận tải đường thủy từ Nam Định vào Hải Phòng và đặt tên cho hãng là “Giang hải luân thuyền Bạch Thái Công ty”, với lá cờ hiệu màu vàng có hình mỏ neo và ba sao đỏ. Công ty của Bạch Thái Bưởi bắt đầu mở rộng tầm hoạt động khắp Đông Dương và các nước lân cận như Hồng Kông, Trung Quốc, Nhật, Singapore…Nhưng đỉnh cao phát triển của “Giang hải luân thuyền Bạch Thái công ty” là khoảng cuối thập niên 1920 đầu 1930, khi ấy công ty có trên 40 con tàu, với số lượng nhân viên lên tới 2.500 người làm việc trên các đội tàu, xưởng đóng tàu. Văn phòng và chi nhánh của công ty có ở các thành phố lớn như Hà Nội, Nam Định, Tuyên Quang, Việt Trì, Bến Thủy, Quy Nhơn, Đà Nẵng, Sài Gòn…

       Ngày 7/9/1919, công ty của Bạch Thái Bưởi đã làm rạng danh ngành hàng hải Việt Nam khi cho hạ thủy tại Cửa Cấm (Hải Phòng) chiếc tàu mang tên Bình Chuẩn hoàn toàn do người Việt thiết kế, thi công. Con tàu Bình Chuẩn dài 42m, rộng 7,2m, cao 3,6m, trọng tải 600 tấn, động cơ compound 450 mã lực, chạy bằng hơi nước có dung tích 8 mét khối, vận tốc đạt 8 hải lý/giờ. Tàu Bình Chuẩn chạy chuyến đầu tiên từ Hải Phòng cập bến Sài Gòn ngày 17/9/1920, trong sự đón chào nồng nhiệt của giới công thương Sài Gòn lúc đó.

       Trong hàng “tứ đại gia” giàu có nhất xứ An Nam vào những năm đầu của thế kỷ XX (Nhất Sĩ, nhì Phương, tam Xường, tứ Bưởi), Bạch Thái Bưởi (1874-1932) được coi là một doanh nhân kiệt xuất của đất Việt, vì như chúng ta đã biết “Ông vua đường thủy” này - như người ta xưng tụng - đã khởi nghiệp từ một công chức nhỏ đi làm thuê với hai bàn tay trắng.

       Ngày 22/7/1932, một cơn đau tim đã quật ngã “Nhà doanh nghiệp bền chí, quả cảm bậc nhất của nước Việt, ở đầu thế kỷ XX”. Sau hơn 20 năm ngang dọc trên thương trường, Bạch Thái Bưởi qua đời tại Hải Phòng, để lại cho lịch sử doanh thương Việt Nam một tên tuổi đã trở thành huyền thoại.